Milli  Gelir-GSYH  

2003-2013 yılları arasında rekor seviyede artan kişi başına milli gelir, son 7 yıldır üst üste düşüyor. 2003 yılında 4 bin 739 dolar olan kişi başına GSYH, 2013’te 12.582 dolara kadar yükselmişti. 2022 yılında ise 9 bin 521 dolara düşmüştür. Son Yıllardaki bu düşüşe rağmen GSYM 19 yılda % 100 artış anlamına geliyor. 2002 yılında dolar cinsinden kişi başı milli gelirde Türkiye dünyada 73. sıradaydı. 2019’da 75. sıraya ve 2020’de ise  74. Sıraya gerilemiştir.  Ülkemiz 2017 yılında dünyada 17. Büyük ekonomiyken 2021’de 21 sıraya düşmüştür. 

IMF’ye göre dünyanın en büyük ekonomi sıralaması-2021

Aslında son yıllarda ve özellikle 2021 yılında milli gelir cari fiyatlarla artmasına rağmen dolar kurundaki artıştan dolayı cari dolar ile yapılan hesapla milli gelirde düşme görülmektedir. Bu hesaplama gerçekçi değildir. Gerçek milli gelir satın alma gücü paritesine (SAGP) göre yapıldığında milli gelirimiz artmakta ve ekonomik sıralamada ülkemiz daha yüksek sıralardadır. Milli gelirin artması ülkede üretimin ve ihracatın artmasına bağlıdır.

Dış Borçlar

Parası çok bol olan küresel derebeylerin, bir ülkeyi kendine bağlamanın en önemli yolu borçlandırmadır. Dolara bağlı olarak borçlanan bir ülke ekonomisini zora sokup, krizler yaratarak, kendilerine itaat etmeyen iktidarları yola getirmenin en kestirme yolu budur. Maalesef Türkiye'nin brüt dış borç stoku 2003’te 144 milyar dolardan 2021 başı 450 milyar dolar oldu. Brüt stokun milli gelire oranı % 62,8, Türkiye'nin net dış borç stoku da aynı dönemde 268,9 milyar dolar olup, milli gelire bunun oranı %37,5’a yükselmiştir. Gelişmiş ülkelere göre bu borç düşük olmasına rağmen Dünya Bankası’nın raporunda yapılan değerlendirmede, % 62,8

seviyesindeki Dış Borç/GSYH oranı ile düşük ve orta gelirli ülkeler içerisinde en borçlu ikinci ülke olduğumuzu görüyoruz. 1 Ocak 2021 itibariyle, toplam borçlar içinde %38 olan kamu borcunun dünya sıralamasında yıllık GSYH oranı ile Türkiye listede oldukça aşağılarda, 135. sırada yer alıyor. Bu sıralamada Japonya % 237,6 ile 1. Yunanistan % 181,8 ile 2. ABD % 121,5 ile 3. En borçlu ülke konumundadır. Buna göre Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın açıkladığı güncel verilere göre Türkiye’nin 2022 ocak ile temmuz ayları arasında kısa vadede yapması gereken ödeme toplam 57,3 milyar dolardır. Şubat 2022 itibariyle MB dolar stokumuz 115 dolardır. Borçların ödenmesinde bir sorun yoktur. Ancak önlem alınmazsa borçlar her yıl giderek artmaktadır. Bu dış ticaret açığından kapatılmasıyla önlenebilir.

Gelir Dağılımı ve Yoksulluk

İşsizlik, enflasyon, faiz oranı ve milli gelir gibi ekonomik göstergelerin esas alınarak hesaplandığı Dünya Sefalet Endeksi’nde Türkiye, 156 ülke içinde 21. sırada yer aldı. 2020 Dünya Sefalet Endeksi sıralamasında Venezuela ilk sırada yer alıyor. Güney Amerika ülkesinde 2020 enflasyonu % 3 bin 713, faiz % 37, işsizlik oranı % 50,3 ve ekonomik küçülme % 30,9 olarak hesaplandı. 2020 yılı için TÜİK ülkemizde için açıkladığı raporda en zengin %10 ile kalan %90 arasında gelir farkı 14.6 kattır. Bu durum kötü bir gelir dağılımı demektir. Türkiye'de yıllık ortalama hane halkı kullanılabilir geliri %15,8 artarak 2020 yılı  için  69 bin 349 TL oldu. AB’ye üye 27 ülke ortalamasında gelir dağılım adaletini gösteren Gini Katsayısı ise 0,302’dir. Bizim Gini son on yılın en yükseği 0.41 oldu. Bu değer AB ülkeleri arasında en yüksek değerdir. Bu değer sıfıra yaklaştıkça gelir dağılımının daha adaletli olduğunu gösterir. Ekonomist Thomas Piketty’nin kurduğu Paris merkezli Inequality Lab tarafından paylaşılan Dünya Eşitsizlik Raporu’nun 2021 sonuçlarına göre Türkiye’de bir yetişkinin yıllık ortalama kazancı 85 bin TL. Buna karşılık en yoksul %50’nin ortalama geliri yıllık 20.260 TL iken en zengin %10 bunun 23 katı kadar yani 463.020 TL kazanıyor. En zengin %10, tüm gelirin %54,5’ini alırken, en yoksul %50’nin payı sadece %12. Rapor, son 25 yılda ulusal serveti iki katına çıkan Türkiye’de servetin dağılımdaki eşitsizliğin derinleştiğini söylüyor. Bugün, en yoksul %50, ortadaki %40 ve en üstteki %10 sırasıyla toplam milli servetin %4’ünü, %29’unu ve %67’sini elinde tutuyor.

Dünyadaki eşitsizlikleri takip bir başka kuruluş, İsviçre bankası Credit Suisse Haziran 2021 servet raporunu açıkladı. Türkiye'de en zengin %10'luk kesiminin servetten aldığı pay %72,1 oldu. En zengin % 1'lik kesim servetin %42,8'ine sahip oldu.  Bu oran toplam servetin nerdeyse yarısı eder. Türkiye'de en fakir %30'luk kesimin toplam serveti ise eksiye düştü. Bu, söz konusu kesimin borçlarının servetlerinden yüksek olması anlamına geliyor. Tahminlere göre, Türkiye'de pandemi yılı olan 2020'de dolar milyoneri sayısı 21 bin artışla 115 bine yükseldi. Dolar milyonerlerinin sayısı önceki yıl olan 2019'da 94 bin kişiydi. Nüfusun en zengin % 1'lik kesiminin servetten aldığı pay % 42,8'e yükselirken, %95'lik kesimin servetten payı % 37,8'de kaldı.  Yetişkin nüfusun % 57,6'sı 10 bin dolar altı, % 38,8'i 10 bin-100 bin dolar arası, % 3,4'ü 100 bin-1 milyon dolar arası, % 0,1'i 1 milyon dolar üstü servete sahip. Bunlar kişi olarak, 10 bin dolar altı servete sahip kişi sayısı 33 milyon 262 kişi, 10-100 bin dolar arası servete sahip kişi sayısı 22 milyon 406 bin kişi. 100 bin - 1 milyon dolar arası servete sahip kişi sayısı  1 milyon 984 bin kişi ve 1 milyon üstü servete sahip kişi sayısı da 115 bin oldu. Türkiye'deki finansal servete ilişkin resmi veriler ise şöyle: 1 Şubat 2021 itibarıyla Türkiye'de yerleşiklerin toplam finansal servetlerinin %52'si banka mevduatlarından, % 16'sı hazine bonosu ve devlet tahvillerinden (DİBS) ve % 32'si borsadaki (BİST) pay senetlerinden oluşuyor. Bankalardaki hesaplarda TL cinsinden toplam para 3,5 trilyon TL’dir. TL cinsinden mevduatın payı % 49,4 döviz tevdiat hesaplarında % 66,8’dir. Velhasıl gelir dağılımı dünya genelinde olduğu gibi gittikçe zenginlerin lehine değişmektedir. Bütün bunlar bize ülkedeki gelir dağılımının bozuk olduğunu göstermektedir.

Vergi Gelirleri ve Kayıt Dışı Ekonomi

Bir devletin geliri vergilerden toplanır, memurlara üçretler ve yoksullara yardımlar bu gelirlerden yapılır. 2021 yılının bütçesi olan 1 trilyon 500 milyar TL’nin %70’i vergi gelirleridir. Vergiler dolaylı ve dolaysız olmak üzere iki çeşittir. Dolaylı vergiler bir mal veya hizmet üzerinden tahsil edilen vergilerdir. Maliye’ye kazanç beyan edilerek ödenen vergilere ise dolaysız vergi denir. Gelir vergisi, kurumlar vergisi, motorlu taşıt vergisi gibi vergiler dolaysız vergi olarak tanımlanıyor. Toplam vergiler içinde % 27 ile dolaysız vergiler çok düşük bir orandır. Bu oran AB ülkelerinde %35 gibi daha yüksektir. Bu vergiler vatandaşlar tarafından mal ve hizmet satın alınırken ödendiği için devletin en kolay tahsil ettiği vergi türüdür.  Katma değer vergisi ile özel tüketim vergisi, özel iletişim vergisi, şans oyunları vergisi, gümrük vergisi, damga vergisi, banka ve sigorta işlemleri vergisi gibi vergiler dolaylı vergiler arasında yer alır. Çalışanlardan alınan gelir vergisi ise dilimler halinde %15’ten başlayarak %40’a kadar çıkmaktadır. Gelir vergisi dilimleri sadece bordrolu çalışanları değil şahıs işletmesi sahiplerini de ilgilendiriyor. 2020 yılında tahsil edilen 159 milyar liralık gelir vergisinin yaklaşık 85 milyarı yani yarısından fazlasını maaşlı çalışanlardan toplandı. Kurumlar Vergisi yıllık şirketlerin gelirinden %25 olarak alınmaktadır. 

Ülkemizde şirketlerden/sermaye sahiplerinden alınan dolaysız vergiler içinde olan kurumlar vergisi düşük kalmaktadır.  Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi bu oran %10 gibi düşük bir seviyededir. 2020 kurumlar vergisi hasılatı içerisindeki 34 milyar lira TCMB kurumlar vergisi tahsilatını unutmayalım. Bu durumda patronlardan alınan gelir vergisinin oranı % 7 gibi çok düşük bir orandır. Bu yüzden milli gelir içindeki vergi gelir payı zengin AB ülkelerinin çok altındadır. Bütçe gelirlerinin %87,6’sı vergi olup bunun da %90,2’si çalışanlar veya tüketiciler olarak vatandaşın ödediğidir. Geriye kalan yalnızca %9,8’dir.

Türkiye’de 2018 yılında vergi gelirinin GSYH’ya oranı % 24 iken, bu oran 2019 yılında % 23,1’e geriledi. Türkiye, 2019 yılında vergi yükü oranlarında 37 OECD ülkesi arasında 33. sırada yer aldı. 2019 yılında OECD ortalaması ise % 33,8 olarak açıklandı. Bu oranlar günümüzde de ayni seviyelerdedir. OECD’nin verilerine göre, vergi yükünün en fazla olduğu ülke Danimarka oldu. GSYH’ya oranı 2019 yılında % 46,3 olarak gerçekleşti. Bu alanda Danimarka’nın ardından % 45,4 ile Fransa geliyor. Vergi yükünün en fazla olduğu diğer OECD ülkeleri ise şu şekilde: İsveç (% 42.9), Belçika (%42.9), İtalya (% 42.4), Avusturya (% 42.4) ve Finlandiya (% 42.2). Refah devletlerinde devlet vergi gelirleriyle vatandaşlarına refahı yaymaktadır.  Ne kadar çok para toplanırsa o kadar çok sosyal yardım yapılır.

Bir de servet vergisi var ki biz de sıfıra yakın. Ekonomi Politikçi Prof. Dr. Mustafa Durmuş ne diyor: Zaten Türki­ye’de servetten vergi alınıyor’ deniliyor. Alınmı­yor. Veraset ve intikal vergisi diye bir vergi var. 2020 yılında veraset ve intikal vergisinin toplanan geliri 1.3 milyar lira sadece. Toplam vergi payı içerisindeki payı %0,15’tir. Türkiye’deki servetin dağılımı kısaca şöyle: Bir finansal servet, iki finansal olmayan servet var. Türkiye’de % 21’i finansal servet, %79’u da finansal olmayan servet biçiminde. Türki­ye’deki zenginlerin büyük bir kısmı emlak zengi­ni. Cre­dit Suisse’in son raporu, Türkiye’nin 2019 yılına ait verilerini şöyle paylaştı: Türkiye’nin toplam finansal serveti 1,4 trilyon dolar. Dünya serveti içindeki payı %0,4. Peki bu nasıl dağılıyor? Servet ilk elden zenginlerin elinde ve yeri belli. % 1’i vergilen­dirseniz yeter. Evet en azından veraset vergisi arttırılabilinir. Şu an üst dilim %1’den %10’a kadar dilimler halindedir. Ancak toplanan vergiler içinde %0.15’tir.  AB ülkelerinde bu oran %2-4 arasındadır.

Dünyadaki eşitsizlikleri takip eden İsviçre bankası Credit Suisse, Türkiye’de 30 milyon TL’nin üzerinde serveti olan yaklaşık 13 bin kişi olduğunu tahmin ediyor. Bunlar 11 milyon vergi mükellefinin içinde 13 bin kişi takriben %0.1’e tekabül ediyor. Bu kişilerin toplam 3 trilyon TL’ye yakın bir serveti var. Bu serveti % 2,5’ gibi AB ülkelerindeki gibi vergilendirsek 75 milyar TL civarında bir ek vergi geliri demektir. Şu an şirketlerden alınan gelir vergisi 55 milyar TL. nin üstünde bir gelir ele geçer.

Kayıt Dışı Ekonomi

Araştırmaya göre kayıt dışı çalışan oranı Türkiye'de %32 seviyesinde. Bu oran da gösteriyor ki, ülkemizde her üç kişiden biri kayıt dışı istihdam edilmektedir.  Bu oranla Türkiye % 31,6 kayıt dışılık olan Meksika, %30.5 kayıt dışı istihdam olan Guatemala ve %29.2 kayıt dışı çalışan olan Romanya ile aynı seviyede bulunuyor. Rusya'da kayıt dışı istihdam oranı %6.7. Almanya'da %9.9. Norveç'te %6.5.  

Kaynak: OECD, 2021

SGK’nın bu kayıt dışılıktan 4.5 milyon kayıt dışı çalışanın   SGK primi, işsizlik primi, gelir vergisi gibi kalemlerle devletimizin 80 milyar lira vergi kaybı var. Oysa SGK bu yıl 39 milyar TL açık vereceği hesaplanmıştır.

Yukarıdaki tabloda AB ülkelerinde hem kayıt dışı az hem vergi yüksektir. Dolayısıyla toplanan vergi fazla olmasının bir sebebi de budur. Ülkemizde GSYH’nın % 30 kadar kayıt dışı bir üretim vardır. OECD’nin tahminine göre Türkiye’de kayıt dışı ekonomi GSYH’nin kabaca üçte biri oranında ki bu yılda 250 milyar dolarlık bir ekonomik büyüklüktür. Bu miktar vergilendirilememektedir. Bu miktardan %10 vergi alınsaydı 25 milyar dolar veya 350 milyar TL vergi geliri ele geçerdi. Bu gelirle her türlü sosyal yardımlar uçar gereksiz vergiler düşer. Hükümet geçen yıl elektrik ve doğalgazda vatandaşa 160 milyar liralık destek sağlamıştı. Bu yıl da elektrikte % 25, gazda % 50 destek verilerek, toplamda 100 milyarlık yardım yapılacaktır. Bu yardımlarla vatandaşa destek verilmekte ve bunlar toplanan vergilerimizle yapılmaktadır.

Kayıt dışılık sadece çalışanla ilgili değildir. Şirketlerin ve şahısların vergi kaçırması da kayıt dışılıktır. Alışverişlerde kredi kartı kullanımını arttırmak ta bu işe bir çaredir. Ülkemizde 28 milyon kişi kredi kartı kullanıyor. Yine her 1 TL’lik kredi kartı kullanımı GSMH’yı 1.75 TL artırır.  Her 1 TL’lik nakit kullanımı yerine aynı oranın kredi kartı ile harcanması vergi gelirlerini 19 kuruş artırır. Ekonomide belli bir rakamın üstünde nakit ödeme sınırı getirilerek kart kullanımı arttırılabilinir. Özetle yapacak çok işimiz var ama çok zor işimiz yok.