PROF. GEOFFREY L. LEWİS’İN GÖRÜŞLERİ
“Türkler Dillerini Kendi Elleriyle Nasıl Öldürdüler?”
İngiliz Türkolog G. L. Lewis’in, 1999’da yayınladığı ve Türkçeye 2004 yılında çevrilen “ The Turkısh Language Reform: A Catastrophiç Succes” (Trajik Başarı - Türk Dil Reformu” isimli kitabında, Dil Devriminin öncüsü Atatürk’ün önce “tecrübe, deneme” kabilinden başvurduğu Türkçeden bütün yabancı kelimelerin atılarak yerlerine Türkçe olanlarının konulmasını ve bu mümkün olmazsa yerlerine uyduma kelimeler getirmeye yönelik “uydurukça dil” nden, daha sonra bunun zararlarını görerek bundan nasıl vazgeçtiğinden ve o öldükten sonra ise uydurukça dile döşünün nasıl bir büyük bir hata olduğunu dile getirdikten sonra şunları yazar:
“Atatürk bütün bu çalışmaların (uydurukça dil akımının) aşırıya kaçtığına karar verdiğinde ve kendi doğal ifade biçimine döndüğünde, onun sahneden çekilmesi için makul bir aralık tanıdılar ve sonra işlerine kaldıkları yerden devam ettiler. Sözcük (kelime) uydurmakta bir beğeni geliştirmişler ve bu iş onların birçoğu için bir meslek haline gelmişti. Dolayısıyla uydurmaya devam ettirmeler ki, bunun için bu insanlar çok sert bir şekilde suçlanmamalıdırlar. Nihayetinde Atatürk’ün öz Türkçenin ıssız kıyılarından geri çekilişi, onun hiç kimseye dayatmadan teşebbüs etmediği kişisel bir karar üzerine temellenmiştir. Fakat uydurmaya devam ederken Atatürk’ün izini takip ettiklerini iddia etmekte ısrar ettiler ki, bu onların affedilmez bir suçudur…
Dildeki fakirleşmenin boyutları, modern bir Türkçeden Türkçeye sözlüğü, özellikle de Arap kökenli sözcüklerin çoğunu içeren ‘m’ ve daha az sayıda olmakla birlikte ‘t’ ve ‘i’ ile başlayan sayfalara göz atarak anlaşılabilir. Tek kelimelik karşılıkları olmaları değil de bir tanımla açıklanmış sözcüklere baktığımızda bulacağımız her kelime reformcular açısından bir başarısızlığı ifade etmektedir… Müddet, mühlet, mehil ve vade sözcüklerinin hepsi ‘süre’ sözcüğünün karşısında yenilmiştir…
İngilizceden Türkçeye geçen kelimelerin çoğunun Osmanlıcada yani erken dönem Cumhuriyet Türkiyesinde birer karşılığı vardı. Modern Türk insanını seçim imkanı ise neredeyse sadece ‘değişme’ ve ‘başkalaşmak’ arasında sınırlıdır…
Osmanlı Türkçesinin engin kaynakları reformcuların tasarrufundaydı. Bu bereketli kelime hazinesinin tümü kalıcı kalmak zorunda değillerdi; istediklerini ayıklayıp seçmekte özgürdüler, fakat onlar; bile bile miraslarını harcamayı seçtiler…”(Geoffrey L. Lewis, “Trajik Başarı - Türk Dil Reformu”, Çev. M. F. Uslu, Gelenek Yayıncılık, İstanbul, 2004, s. 94, 185, 186, 197)
Geoffrey, kitabının yayınlanmasının ardından konferans vermesi için Türkiye’ye davet edildi. 11 Şubat 2002 tarihinde verdiği konferansında uydurukça dil taraftarlarının verdikleri zararlardan olarak şunlardan bahsetti:
“700 yıllık dilde ‘etnik temizlik’ bir ‘felaket’ oldu. Nesiller gün geçtikçe birbirini daha anlayamaz hale geliyorlar”
“Bu akşam Türk Dil Reformu hakkında konuşacağım… Bu konudaki kitabıma ‘A Catastrophiç Succes’ (Yıkıcı Bir Başarı) adını verdim. Her ne kadar bu reform konuşma dili üzerinde o kadar büyük bir tesir yaratmadıysa da 1930’ dan önce yazılmış her şeyi ve o z amandan beri yazılanları yeni nesiller için gün geçtikçe daha anlaşılmaz hale getirdi. Bu reform inkar edilemez bir şekilde muvaffak olmuştur, etnik temizlik yapma konusunda muvaffak (başarılı olmak, zafer kazanmak) olmuştur. Türkçe olmayan unsurları temizlemek bakımından muvaffak olmuştur. Öyle ki daha evvel yedi yüz sene yapılanları son asır içinde tamamen değiştirmiştir. Bu muvaffakiyetin niçin bir felaket olarak isimlendirdiğimi size izah edeceğimi ümit ediyorum.”
Geoffrey, konferansının devamında, 1932’ de Dil Devriminin başlatıldığından bahisle, öz Türkçecilik adıyla Türkçedeki Arapça ve Farsça kelimelerin atılıp yerlerine Türkçe karşılıklarının bulunması için halk dilinde yaşayan kelimelerden tarama çalışmasının başladığını ve bunların “Tarama Dergisi” nde yayınladığını, yazarların yazılarını yazarken onlara bundan kullanacakları kelimelerin Türkçe karşılıklarının bulunarak kullanılması zorunluluğu getirildiği üzerinde durarak şunları söyledi: “Gazeteciler fıkralarını Osmanlıca yazıp kelimelerin yenileriyle değiştirmesi için ‘ikameci’ye veriyorlardı. İkameci tarama Dergisi’ni açıp münasip gördüğü kelimeyi eskisinin yerine koyuyordu. Aynı zamanda diğer bir gazetedeki ikameci, aynı Osmanlıca kelimenin yerine koymak üzere, başka bir yeni kelimeyi seçebiliyordu.
Atatürk bu noktada reformun bir çıkmaza girdiğini ve Türkçede muadili olmayan, karşılıklarının Türk etimolojisinde de yapılma imkanı olmayan umumi kullanımdaki ecnebi menşeli kelimelerin lisanda bırakılmasına karar verdi. Bundan cesaret bulun herkesi bir gayrettir aldı.
Lanetlenmiş Arapça ve Farsça kelimeleri atmak için kökler icat etmek yerine , dürüstçe saf Türkçe karşılıklar bulmaya çalışanlar, çok ciddi bir hata yaptılar. Mesela Arapça ‘maarif’ in Türkçe muadili yoktu.
Reformcular kadim Türkçedeki ‘eğitimek’ fiilinden isim olarak ‘eğitim’ kelimesini imal ettiler. Esasen ‘eğitimek’ diye bir kelime yoktu: Manası (insanları veya hayvanlar beslemek anlamında) olduğu için ‘eğitimek’ fiili yanlış okunmuştu, ama bu bile ‘eğitim’ kelimesinin ‘maarif’ in yerini almasına mâni olamadı.
‘Millet’ için araştırmacılar aralarında ‘uluş’ ve ‘ulus’ olan sekiz muhtemel karşılık buldular ve yanlış olanı seçtiler. ‘Ulus’, hakiki bir Türkçe kelimeydi, fakat millet değil, memleket demekti. Moğollar bu kelimeyi aldı. Moğol söyleyişine uydurarak ‘ulus’ haline getirdi ve ‘imparatorluk’ veya ‘halk’ diye bir mana verdi. On dördüncü asırda Türkler kelimeyi Moğol söyleyişiyle geri aldı ve onu yedinci asra kadar kulandılar; bugün tekrar aldılar… Birçok yeni kelime Türkçe kök ve eklerden doğru bir şekilde teşkil edilmiştir. Bununla beraber büyük ekseriyeti böyle değildir…
“Reformcular (Dil Devrimcileri) miraslarını bilerek çöpe attılar”
Bunlar (uydurmaca kelime imalı) reformcuların yaptığı tipik bir hatadır. Diğeri ise, Türkçede karşılığı olmayan, Türkçe ek ve köklerden yenilerini de yaratma zahmetine katlanılmayan, Arapça ve Farsçadan gelmiş olan pek çok kelimeyi atarak lisanı fakirleştirmeleridir. Osmanlı Türkçesinin inanılmaz büyüklükteki kaynakları hizmetlerinde idi. Bu bereketli kelime hazinesinin tamamını kabul etmeleri gerekmiyordu; istediklerini seçmekte serbesttiler, ama onlar bilerek miraslarını çöpe attılar.
Geoffrey, konferansının sonunda Türk dilinde yaşananları “felaket” olarak adlandırarak bunları dört madde halinde şöyle sıralar:
“Reformu niçin felaket olarak vasıflandırdığımı dört maddede izah etmeye çalışayım:
1-“Bir aydınlar dili oluşturarak, toplumlarını iki dilli haline getirdiler”:Reformcular (Dil Devrimi ile gelen Dil devrimi savunucuları, uydurukça dilciler), entelektüellerle (aydınlar) entelektüel olmayanlar (halk) arasındaki lisan farkını göremediler, yeni bir lisan yarattılar. (Ahmet Kemal Yahyaoğlu, Öztürkçeciliğin İçyüzü Türkçenin Katli, Yakın Plan Yayınları, İstanbul, 2013, s. 159 – 160)
2- “Dillerini aciz bıraktılar, fakirleştirdiler”: Reformcular, unutulmaya mahkum ettikleri bütün Arapça ve Farsça kelimelere karşılık bulmada aciz kaldılar ve lisanı fakirleştirdiler. Bu kayıp, konuşurken ve yazarken, hislerini ifade edecek bir kelime arayıp da, o kelime bir Etrüsklü kadar ölü olduğu ve yerine yeni bir kelime konulmadığı için, bulmayan her Türk’ü çaresiz bırakmaktadır.
3- “Uydurmaca dil bile Öztürkçe değildi”: Yeni imal edilmiş kelimelerin çoğu öz Türkçe olmaktan çok uzaktır.
4- “Maziden - geçmişten koparma projesi”: 50 yaş üstündeki Türklerin ekseriyeti modern Türk edebiyatının en büyük dönemlerinden biri olan 1920 – 1930 arası kaynaklarından koparılmıştır. Kitabevlerinde gördüğüm ‘Modern Türkçeye (uydurukça dile) yapılmış tercümelerin asıllarının yerini tutması mümkün değildir.
“ Çok büyük felaket I : 1930’ larda yayınlanan Yakup Kadri’nin (Karaosmanoğlu) kitabını bile bugünkü dile tercüme edecek eleman bulunamıyor.”
1995 senesinde bir gazeteye yazılmış bir okuyucu mektubundan kısaca bahsedeceğim: ‘Yakup Kadri’nin bir kitabını arıyordum. Hiçbir yerde bulamadım. Onun kitaplarının yeni baskısını yapan neşriyatcıya (yayınevi sahibine), niçin bu kitabın yeni baskısı olmadığını sordum. ‘Türkçeye tercüme edecek kimse bulamadıkları” nı söyledi. Bu kitap 1930’ larda yayınlandı; daha talebe iken onu okumuştum; şimdi Türkçeye tercüme edilmesi gerekiyor. Yakup Kadri onu Çince mi yazmıştı acaba? Daha da garibi, o Türkçeyi anlayıp yeni süprüntüye (uydurukça dile) tercüme edecek kimse bulunamıyor.”
“Çok büyük felaket II: 1960’ larda yayınlanan 1001 Temel Eserin bile 2000’ li yılların başında tercümeleri yapıldı”
“O dönemde (1930’ lu yıllar) yazılmış eserlerin orijinallerini bulabilmek hepimizin problemidir. Daha 1960’ larda Milli Eğitim Bakanlığı tarafından neşredilen ‘1000 Temel Eser’ serisinde bile, 1960’ ların başlarında yani daha 40 – 50 sene evvel konuşma Türkçesi ile yazılmış eserlerin birçoğu maalesef yeni Türkçeye tercüme edilmiş olarak halka sunuldu. Bu şekli ile bu eserlerin ne kadar ‘temel eser’ oldukları münakaşa edilebilir. Sadece şiir kitapları bu katliamdan kurtulabildi. 27 Mayıs darbesinden sonra yeniden resmi politika haline getirilmiş tasfiyeciliğe boyun eğen muhafazakar bir iktidar (Adalet Partisi iktidarı) tarafından neşredilen bu kitaplar da esasında tasfiyeciliğe hizmet etmiş oldu. Bu eserlerin orijinallerinin neşredilmesi Türkçe için çok büyük bir hizmet olacaktır. Gençler için bazı kelimelerin manaları bir lügatçe halinde kitabın sonuna ilave edilebilir…”
“Öz Türkçe kelime bulmakta çaresiz ve yetersiz kalanlar dilin gümrük kapılarını İngilizce veya Fransızcaya sonunu kadar açtılar. 50 yıllık enkaz kolay temizlenemez.”
“Eski lisanı seven, her ne kadar, bazı kelimelerin geri dönüşünü görerek sevinseler de, Dil Reformunun bittiğini düşünerek kendilerini aldatmamalıdırlar. Bugün çok az kelime yaratılmaktadır. İngilizce veya Fransızca biliyorsanız ne diye yeni kelime yaratmak için kendinizi yorarsınız? Fakat 50 senedir beyin yıkamanın neticelerini ortadan kaldırmak o kadar kolay değildir.” (Yahyaoğlu, s. 163 – 166)
Lewis’in İsmet İnönü’nün kendi dönemlerinde uydurukça dile katkı ve destekleri hakkında yazdıkları: “ İsmet İnönü dil reformunun her zaman hararetli destekçilerinden birisi olmuştur: Onun ‘gelenek’ sözcüğünün yaratıcısı olduğu hatırlanmalıdır. 1945 Anayasası taslağının hazırlanmasında da bizzat bulunmuştur.
1962-65 yılları arasında, birbirini izleyen koalisyon hükümetleri döneminde İsmet İnönü başbakanken Türk Dil Kurumuna her türlü desteği vermiştir (Başbakan Menderes’in kestiği devlet bütçesinden desteği yeniden vermeye başladı); mesela okullarda okutulan ders kitaplarının yazarları Eğitim Bakanlığı tarafından ‘arı bir Türkçe’ kullanmak için eğitilmişlerdir…” (Yahyaoğlu, s. 277) 13 Mayıs 2023