İKİNCİ MPARATORLUK DEVRİ (1117-1157)

Sultan Sancar (Sencer) Selçuklu hükümdarlarının sonuncu kudretli hükümdarıdır. Selçuklu İmparatorluğu'nun 3. devri denilen "İkinci İmparatorluk Devri'ni" saltanatı süresince yeniden kurmuş, rahmeti Rahman'a kavuşması üzerine de imparatorluk sona ermiştir.

Sancar, imparatorluğu eski kudretindeki gibi kuvvetli eylemek için çok çalışmış ve bunu da bihakkın başarmıştır.

Başkenti önce İsfahan  daha sonra Hamedan olan "Irak Selçukluları" 1117  yılında Sancar ( Sencer) tarafından kuruldu.

Bu tarihten sonra bazen taht yüzünden, bazen de kendi aralarında, bazen de halifelerin teşvikiyle büyük Sultan sancar'a karşı ayaklanmalar görülmüşse de bunlar Sultan Sancar (Sencer) tarafından kolaylıkla yatıştırılmıştır.

Bu zamanda imparator ile halife arasında sık sık çarpışmalar gerçekleşmiş, genellikle büyük Sultan Sancar (Sencer) her defasında halifeyi yenerek Hilafeti nüfusunda bulundurmayı başarmıştır.

Kirman Selçukluları ise büyük Sultan Sancar'a karşı bağlılıklarını her daim korumuşlardır. Bu sebepten Sultan Sancar Kirman Selçukluları ile uğraşmamıştır. Bilhassa Haçlı Seferleri'nin başlamasından sonra Anadolu işlerine hiç karışmamıştır. Anadolu Selçukluları'nın Haçlılar'la uygun gördukleri şekilde savaşmalarına imkan tanımıştır.

Sultan Sancar'ı doğuda Gazneliler, Harzemşahlar Karahitaylar, Gurlular ve Oğuzlar uğraştırdı. Büyük Selçuklular Gazneliler'i yenerek devletlerini onlardan aldıkları İran ve Horasan'da kurmuşlardı.

Alparslan, Malazgirt Meydan Savaşı'nı kazandıktan bir yıl sonra Gazne hükümdarı İbrahim, Selçuklular'la dostluk kurdu. İbrahim'in oğlu 2. Mesut,  Alparslan'ın kızıyla evlendi. Akrabalık kuvvetlendirildi.

Gazne hükümdarının Sancar'ın halasına hakaret ve eziyet eylemesi üzerine iki devletin ilişkileri bundan fevkalade etkilendi. Bu yüzden Sancar  ilk seferini Gazneliler üzerine gerçekleştirdi. Gazne'nin fethini başardı. Gazne hükümdarını tahtından uzaklaştırdı. Tahta kendisine bağlı bir prensi oturttu. Böylece Gazneliler de 1117 yılında Selçuklulara bağlandı.

Sancar'ı uğraştıran en önemli meselelerden birisi de Harzemşahlar genel valisi Atsızın ayaklanmasıdır. Bu sülalenin kurucusu Berkyaruk'un genel valiliğe tayin eylediği Kutbeddin Mehmet'tir. (1098-1117). O vefat eyleyince, Sancar onun yerine oğlu Atsızı genel vali tayin eyledi.

Atsız, Sultan Sancar'a üç defa muhalif hareket ve çalışmalarda bulunduysa da her defasında türlü sebeplerden  Sultan Sancar ( Sencer) tarafından bağışlandı.  Sultan tarafından üçüncü dafa bağışlanmasından sonra Atsız bir daha Sultan Sancar'a muhalif davranmadı.

Katavan Meydan Savaşı (1141):

Karahitaylar Çin'de bir hükümet kurduktan sonra Batı'ya doğru ilerleyip Moğolistan'a ulaştılar. Uygur Türkleri'ni kendilerine tabii eylediler. Balasagun şehrini başkent eyleyip  Karahitay Devleti'ni kurdular.(1124-1211). Çok iyi savaşıyorlardı. İlk defa Doğu Karahanlıları kendilerine bağladılar. Daha sonra Maveraünnehir'de oturan Batı Karahanlılara saldırdılar. Onları da yenip kendilerine tabii eylediler. Sancar mecburen Karahitaylar üzerine sefer düzenledi.

Karahitaylılar da 100.000 kişilik bir ordu ile Maveraünnehir'e doğru ilerlediler. Semerkant'ın güneyinde bulunan Katavan sahrasında Karahitaylılar şiddetle Selçuklu ordusuna saldırmış ve bu orduyu yenmişlerdir. Sultan Sencer 300 kişilik bir kuvvetle savaş meydanından zorlukla uzaklaşmıştır.

Katavan savaşı, Selçuklu İmparatorluğu tarihinde önemli bir durumdur. Şimdiye kadar hiç yenilmeyen Selçuklu Ordusu ve Sultan Sancar, bu sefer Müslüman olmayan bir millete yenilmiş, böylece İmparatorluğu'nun zayıflığı aşikâr eylenmiştir.

Katavan Meydan Savaşı yenilgisi, Türk ve islâm tarihi bakımından çok kötü sonuçlara sebeptir.

Bu savaştan önce, İslam dünyasının Doğu bekçiliğini Selçuklular gerçekleştiriyorlardı. Doğu'dan ulaşacak her türlü tehlikeyi önlüyorlardı. Halbuki bu yenilgi sonunda Selçuklular, Doğudaki üstünlüklerini koruyamış, çok kudretli ve düzenli Karatay devletine komşu olmuşlardı.

Katavan yenilgisi Selçukluları zayıflatmış, üstünlükleri ortadan kalkmış, siyasi bir dengesizlik iyice belirginleşmişti.

Katavan yenilgisine sevinen bazı bağlı hükümetler bunu vesile eyleyerek Selçuklu topraklarına saldırdılar, Gurlular o zamana kadar Sultan Sencer ile iyi geçinmişlerdir Lakin bu yenilgiden faydalanarak istiklallerini ilan eylemeye kalkıştılar. Sultanlarının komutasında Horasan'a hücum eylediler. Belh önlrrine kadar ilerlediler. Selçuklu ordusunu yendiler. İmparatorlukta durum çok tehlikeli bir noktaya ulaştı. Lăkin bir müddet sonra Sultan Sancar, Gaznileri mağlup eyleyip Alâeddin'i yenmeyi başardı. Daha sonra söylediği güzel sözler sebebiyle Sultan Sancar, Alâeddin'i ve hükümdarlığını bağışladı.

Katavan savaşından sonra Sultan Sancar'ın ilk büyük ve kati neticeli zaferi, muhakkak ki Gurlular'a karşı kazandığı bu zaferdi. Nitekim daha sonra Oğuzlar'ın ayaklanmasında  Sancar yenildi. Böylece Selçuklu Devletini kuran Oğuzlar tarafından bu büyük imparatorluk sonlanlandırılmıştı.

Üç sene Oğuzlar'da esir yaşayan Sancar, Müeyyed Aba tarafından 1156 yılında kurtarıldı. Lâkin İmparatorluğu yeniden düzenleyemeden 72 yaşında 1157 yılında rahmet-i Rahman'a kavuştu. Sultan Sancar'ın rahmet-i Rahman'a kavuşmasından sonra Büyük Selçuklu İmparatorluğu sona erdi.

Sultan Sancar, Selçuklular'ın en güçlü, kuvvetli Sultanı idi. Sanat, bilim ve edebiyatı çok sever, bunlarla uğraşanları korurdu. Dindar bir Sultan idi. Lăkin diğer mezheplerden kişileri de hoşgörürdü.

Atalarından kalan İmparatorluğu tekrar kuvvetlendirmek için var kuvvetiyle çalışmış, içte birliği sağlamış, eski siyasi birliği kurmayı başarmıştı. Irak Selçukluları ömürleri boyunca Gürcülerle, cismani güç yüzünden halifelerle, taht için hanedan erkekleriyle savaşmak  zorunda kaldılar. Bu savaşlar nedeniyle zayıfladılar.

Bu durumdan en çok Harzemşahlar hükümdarı Muhammed Tekiş faydalandı.

Büyük Selçukluları'n yerini alan Haremzemşahlar, Selçuklu ülkesinde tekrar bir düzen kurmayı başardılar. Bununla beraber Selçuklu toprakları üzerinde kurulan atabeylikler, beylikler, Anadolu Selçukluları, Osmanlılar, Eyyubiler ve Memlûkler hep Selçukluların teşkilatlarını, göreneklerini, uygarlıklarını hemen hemen aynen sürdürdüler.

Büyük Selçuklu İmparatorluğu üzerinde Kirman Selçukluları (1041- 1186), Anadolu Selçukluları (1077-1308), Suriye veya Şam Selçukluları (1078-1114, Harzemşahlar (1098-1221), Irak Selçukluları (1117-1194) ile bazı atabeylikler kurulmuştur. Bu atabeyliklerden en önemlileri Halep ve Musul'da Zengiler (1127-1262), Azerbaycan'da İl-Denizliler (1146-1225), Fars'ta Salguriler (1147- 1287) dir. Bu devletlerden Türk tarihi bakımından en  mühimleri Harzemşahlar ile Anadolu Selçukluları'dır. 

Allah, Onlardan ve Necip milletimizi kuvvetli eylemek ve yüceltmek gayesiyle çalışan ecdadımızın cümlesinden razıdır inşallah.

Özetleyen: Durdu Şahin