1) HUNLAR

A) Asya Hunları:

Baykal Gölü'nün güneyindeki Orhun ve Selenga nehirleri boylarında yaşamaktaydılar. Bunlar,  Çin kaynaklarında "Hiyong-nu" şeklinde adlandırılmaktadır.

Hunlar, M.Ö 318 yıllarında Çinlilerle anlaşma şartlarını konuşabilecek kuvvette bir devlet kurmuşlardı. Diğer taraftan Çinliler Çin Seddi'ni M.Ö 214 yılında tamamladıklarında, Hunlar bir hayli kuvvetliydiler. Çinliler, Hunları kendilerine çok ciddi bir tehlike görmeleri sebebiyle Çin seddini inşa eylemişlerdi. Orhun nehri boyundaki Hunlar, Ötüken'de bir devlet kurmuşlardı. Bu devlette bilinen ilk hükümdar Tuman "Teoman"dır. Hunlar, Teoman'dan sonra, Mete'nin hükümdarlığında varlıklarını gerçek mânada kuvvetlendirmişlerdir. Mete, M.Ö 209 yılında "Tanhu" ünvanını sahiplenmiştir. Mete, hükümdarlığı süresinde kuzeye ve batıya yönelmiş, Hun devletinin sınırlarını kuzeyde Sibirya'ya, batıda Balkaş gölüne kadar ulaştırmıştır. 

Mete, Çinlilere karşı üstün bir siyaset uygulamış ve onları yenmiştir.

B) AVRUPA HUNLARI

Hunlar 374 yılının sonunda Karadeniz'in kuzeyine, bilahare Balamir'den sonra Uldız hükümdarlığı ile de  takriben 400 yıllarında Macaristan'a ulaştılar. Macaristan'dan urallara kadar Karadeniz'in kuzeyindeki bölgelerde hakimdiler. Uldız'dan sonra Rua aynı politikayı sürdürerek Batı Romalılarla iyi geçinip Bizans İmparatorluğu üzerinde baskısını sürdürdü. 434 yılında Rua sonrasında Batı Hun İmparatorluğu Bleda'ın da vefatı sonunda Attila'nın hükümdarlığı ile Avrupa'da  en kuvvetli yıllarını yaşadı.

Attilla 442 yılındaki Bizans seferiyle Trakya'ya kadar ilerledi. Bir Bizans Ordusunu yendi. Lakin Bizanslıların barış teklifini kabul eyledi. Attila 447 yılında 2. Bizans seferiyle de Büyükçekmece'ye kadar ulaştı. Bu defa da Bizanslıların barış teklifini kabul eyledi. Bir antlaşma sağlandı. Bu antlaşmanın adı "Anatolios Antlaşması"dır. Bu anlaşma şartlarına göre Bizans İmparatorluğu Tuna Nehri'ne 5 günlük mesafeye kadar ki bölgede asker bulundurmayacak, Hunlara 6000 libre altın savaş tazminatı ile yılda 2100 libre vergi ödeyecekti.

Atilla'dan sonra, Avrupa hunlarıbdan hiçbir hükümdar Attila kadar  başarıya ulaşamadı. Bilahare Avrupa Hun Imparatorluğu da imparatorluk bünyesindek kavimlerin isyanları ve Bizanslıların saldırıları ile eski kuvvetlerini koruyamadılar.   Bir kısmı Asya'da, bir kısmı da Orta Avrupa'da yaşayıp zamanla tarih sahnesinden silindiler.

2) GÖKTÜRKLER

Göktürkler, Asya Hunlarındandılar. Bu konuda bazı rivayetler ve destanlar bulunmaktadır. Ergenekon Destanı Göktürkler'in ilk zamanlarındaki hayatlarını dillendiren bir destandır.

Hunlardan bir kısmının Çin'in kuzeyinde kurduğu Kuzey Liang Hun Devleti 439 yılında etkisini ve hakimiyetini sürdüremeyince buradan kurtulan bir Hun oymağı Altay dağlarına ulaşarak yerleşmişti. İşte bu grup Göktürk devletini kuranlardır. 

Türk adındaki bu topluluk 535 yıllarına ulaştığında bir hayli kuvvetlenmiş durumdaydı. O zamana kadar bunlar Juan-Juan (Avar)lara bağlı yaşamaktaydılar. Bu Türk kavmi demircilikte usta idi. Bumın isminde beyleri bulunmaktaydı. Avarlar 551 yılında kendilerine isyan eyleyen Töleslerin isyanını önleyememişti. Avar Hakanı Bumın'dan yardım talep eyledi.  Bumın da bu isyanı önledi. Daha sonra da Avar Hakanının kızıyla evlenmeyi düşündü. lakin Evlillik talebi kabul eylenmedi. Bumın, bu sefer de Kuzey Çin'de hüküm süren bir Tabgaç prensesi ile evlendi. 552 yılında Avarları yenip Göktürk adıyla bir devlet kurdu. 

Bumın Kağan hükümdarlığında Göktürk Devleti bir hayli kuvvetlendi. Bumın Kağan'ın kardeşi İstemi, "Yabgu ünvanı ile Batı Bölgelerinin yöneticiliğini üstleniyordu. Bumın Kağan ise İlk Hun hükümdarları gibi Ötüken'de yaşıyordu.  Bumın Kağan 552 yılında vefat eyledi.

Bumın Kağan'dan sonra Mukan Kağan (553-572), İstemi Yabgu (552-576) Göktürklerin hükümdarlığını gerçekleştirdiler.

Mukan Kağan ve  İstemi Yabgu sonrasında Göktürk Devleti Doğu ve Batı Göktürk Devleti şeklinde yönetildi. Doğu Göktürkleri 582-630 yıllarında Batı Göktürk leri 582-630 yıllarında hüküm sürdüler, 630-680 yıllarında çok zor yıllar yaşadılar. Yaşanan bu zor yılların sebebi Orhun Kitabeleri"nde çok anlaşılır bir şekilde dillendirilmektedir. Bu 50 senelik sürede Göktürkler bir daha bağımsız bir devlet kurmak için çok çalıştılar. Nihayetinde Kutluk ve yardımcısı Tonyukuk  bu konuda başarıya ulaştılar.

Göktürkler Bilge Kağan (716-734) devrinde çok kuvvetlendiler. Bu fevkalade kuvvetli yıllarında, Kültigin ordu komutanıydı. Tonyukuk da Bilge Kağan'ın emrindeydi.

Bu yıllarda Çin'e gerçekleştirilen seferlerle Çin dizginlendi. Başarıdan başarıya ulaşıldı. Birbirinden değerli devlet adamlarından Tonyukuk 725, Kültigin 731 ve Bilge Kağan 734 yılında vefat eylediler.

Nihayetinde 745 yılında Göktürk Devletinin ömrü de sona erdi.

3) UYGURLAR

Eski zamanlardan beri Türkler kabile halinde yaşamaktaydılar. En büyük Türk kabilelerinden birisi de Uygurlar idi.

Uygurlar ismine ilk defa Orhun kitabelerinde 717 yılında rastlanmaktadır. Göktürkler devrinde Selenga ırmağı etrafında kuvvetli bir beylik kurmuşlardı. Göktürklere bağlı yaşayan bu beyliğin beylerine "Erkin" deniyordu.

Göktürkler'in son zamanlarında Uygurlar Karluklar ve Basmıllar ile birleşerek Göktürkler'i yenmişlerdi.

Bilahare Uygur Elteberi Kutluk Kül Bilge Basmılları yenerek kağanlığa ulaştı (745). Ötüken de  Uygurların eline geçti. Kutluk Kül Bilge 747 yılında vefat eyledi.

Uygurlar, Moyen-Çor (745-759), Bögü Kağan (759- 779) yıllarında çeşitli başarılara ulaştıktan sonra Mani dininin de etkisiyle eski özellikleri ve kuvvetlerini  koruyamadılar. Zamanla Mani dini, bütün Uygurları menfi bir şekilde etkiledi. Uygurların savaşçılık özellikleri bir hayli yıprandı. 840 yılında  yılında Türk boylarına mensup Kırgızlar, uygurlar devrini nihayetlendirdi.

4) KIRGIZLAR

Kırgızlar,  Hunlar zamanında Baykal Gölü'nün batısında yaşıyorlardı. Göktürkler, 560 yılında Kırgızları Göktürk Devleti'ne bağladılar. 630 yılında Kırgızlar bağımsızlıkların kazandılar. Bulundukları bölgede kuvvetlendiler. 

758 yılında Uygur Devleti'ne bağlanan Kırgızlar 840 yılında Ötüken'e saldırarak Uygur Devletini nihayetlendirip burada bir devlet kurdular.

Bilahare Cengiz Han zamanında Moğol İmparatorluğuna bağlandılar.

Kırgızların, günümüzde  Kırgızistan Cumhuriyeti adı ile bir devletleri vardır.

5) SİBİRLER (SABARLAR)

Büyük Hun imparatorluğu'na bağlı Türk boylarından biri de Sibirler'di. Sibirler 5. yüzyılın ilk yıllarında  Isık Göl civarında yaşamaktaydılar. Avarlar'ın baskıları sonucunda 460 yılları civarında Ural dağlarının Güney kısımlarına yerleştirdiler. Daha sonra Kuzey Kafkasya'da yerleşen Sibirler Bizans İmparatorluğu ve Sasanilerle irtibat kurdular. Bunlardan bir grup 516 yılında Anadolu'ya kadar ilerledi. 550 yıllarında ise Göktürk Devleti kurulmuş ve Avarlar Batıya doğru göç eylemişlerdir. 550 yılında Avarlarla Sibirler arasında savaşlar oldu. Bilahare Sibirler sonradan kurulan Hazar devletinin esas kütlesini oluşturdular

6) AKHUNLAR

Büyük Hun İmparatorluğu sonrasında Hunların bir kısmı İran ve Avganistan'a yerleştiler. 350-450  yıllarında güçlenip kuvvetlenen bu Hun grupları İran Sasani Devleti ile savaşarak Hindistan yönüne doğru topraklarını çoğalttılar. 550 yıllarını en güçlü zamanları bildiğimiz Akhunlar, Göktürk devletinin kurulması ile zorluklarla karşılaştılar. Batı Göktürk Yabgusu İstemi'nin Bizanslılarla ve Sasanilerle yaptığı anlaşmalar sonunda Göktürkler karşısında dayanamayıp 567 yılında nihayetlendiler. Arazileri Göktürklerle İranlılar tarafından paylaşıldı.

Akhunlar, tarihte Heftalit (Eftalit) adıyla anılmışlardır.

7) AVARLAR

Avarlar, Juan Juan adıyla bilinirler. Hunlar zamanında daha çok bir Moğol kavmi sayılırlardı. 552 yılında Göktürkler Avarlar'ı yenerek devlet kurmuşlardır. Avarlar, Kuzey Kafkasya'da Sibirleri yendiler. Daha sonra batıya doğru yönelip Orta Avrupa'ya kadar ilerlediler.  

565 yılında Bayan Han idaresinde Macaristan'a yerleştiler. Bu bölgelerde bulunan Avrupa Hun devletlerinden kalan Hun kitlelerine egemenlik kurdular. Franklarla, Bizanslıarla savaştılar. 600 yılları civarında sınırları  Avusturya'dan Kırım dolaylarına kadar ulaştı.

Avarlar, 805 yılında Franklara yenildiler. Bilahare Avarların arazileri Bulgarların ve Frankların  eline geçti.

Avrupa tarihinde Avarların en önemli etkileri;  kuzeydeki Slav kavimlerini Balkanlar'a yerleştirmeleri ve Doğu Avrupa'nın etnik yapısını belirlemeleridir.

8) HAZARLAR

Kuzey Kafkasya'da yaşayan Hazarlar, 550 yıllarından itibaren Sibirlerin de kendilerine katılması ile güçlendiler. 630 yıllarına doğru Kafkasya'yı zapt eyleyip İran ve Bizans sınırına kadar ulaştılar.  Bizanslılarla anlaşarak İranlılarla savaştılar. Bizanslılarla Hazarlar arasında iyi münasebetler kurulmuştu. Hatta Hazar Hakanının kızı Çiçek,  Bizans İmparatoru 5. Kostantin ile evlenmişti. 750 yılları civarında  Hazar orduları ile Müslüman Arap Kafkasya'da savaştılar. 800  yılı itibariyle  Hazarlar, Bizans İmparatorluğu kadar kuvvetlenmişlerdi.

Nihayetinde Hazar İmparatorluğu da 10. yüzyıl  ortalarında  zayıfladı. Slavlar, 965 yılında Hazar Devletini yıkıp kültür ve medeniyetlerini tahrip eylediler.

9) BULGARLAR

453 yılında Atilla'nın vefatı üzerine Avrupa Hun Devleti'ne bağlı Türk toplulukları Karadeniz'in kuzeyine ve kuzey Kafkasya' yerleşmişlerdir. Buradaki diğer gruplar ile birleşmişlerdir. Bunlara Bulgar denilmiştir.

630 yıllarında Göktürk devletinin sona ermesiyle Kuzey Kafkasya'da oturan Bulgarlar hükümdarları Kubrat (Kurt) başkanlığında bağımsız bir devlet kurdular. Kubrat 665 yılında vefat eyledi. Onun vefatından sonra Bulgarların doğusundaki Hazarlar, Bulgarlar üzerinde baskı kurdular. Bu baskılar sebebiyle  Bulgarların bir kısmı kuzeye İdil Nehri boylarına yöneldiler. Bunlara İdil Bulgarları denir. Bir kısmı da Tuna nehri boylarına yöneldiler. Bunlara da Tuna Bulgarları denir.

Tuna Nehri boylarına ulaşan Bulgar kitleleri 679- 691 yıllarında güçlendiler ve bir devlet kurdular. Lakin sayıları çok azdı. Halbuki bulundukları bölgede çok kalabalık bir şekilde Slavlar bulunmaktaydı. Slavlar, Bulgarlar üzerinde egemenlik kurdular. 800 yıllarından itibaren Bulgarlar dil ve din bakımından Slavlardan daha çok etkilendiler. Türkçeyi de unutup Hristiyanlaştılar.

İdil bulgarları ise bir devlet kurarak beş yüzyıldan  fazla yaşadılar. (700-1200). İdil Bulgarları yerleştikleri toprakların bereketinden faydalandılar. Tarım ve hayvancılıkta ilerlediler. Bu bölgedeki Türk grupları ile ve daha sonra bölgeye ulaşan Türk grupları ile kaynaşarak gelişip kuvvetlendiler. 

900 yıllarında İdil Bulgarlarının hânı Almış Müslümanlığı kabul eyledi. Abbasi Halifesinden İslamiyeti öğrenmek için Bilginler talep eyledi. Halife de İbn-i Fadlan ve beraberinde bir heyeti İdil Bulgarlarına  ulaştırdı. Böylelikle İdil bulgarları Müslüman olup 1236 yılına kadar Müslüman kimliği ile yaşadılar. 

10) TÜRGİŞLER

Türkişler, Göktürkler devrinde onlara bağlı bir şekilde yaşamaktaydılar. Türk ülkelerinin Batı kısımlarında yaşayan Türkişler, Göktürklere karşı zaman zaman ayaklanmışlardır. 630 yılları itibariyle bağımsızlığına kavuşan Türkişler, ikinci Göktürk Devleti devrinde  bir kere daha Göktürklere bağlandılar. Göktürk Devleti'nin 745'te Uygurlar tarafından tamamen nihayete erdirilmesi üzerine Türkişler tekrar bağımsızlığını kazanıp bir kısmı Balasagun şehri ve civarında, bir kısmı da 

Talas civarında yaşadılar. Türkişler 700 yıllarında Müslüman Arapların Türkistan'a ulaşmaları sırasında  onlarla ilk defa savaşan Türklerdir. Hatta Türk işlerin hükümdarı Sulu Kağan Emevi ordularıyla birçok savaşlar gerçekleştirmış ve Buhara'yı zapt eylemiştir.

Nihayetinde, Karlukların kuvvetlenmesi sebebiyle, Türkişlerin siyasi varlıkları zayıfladı.vKarluklar 766 yılında  Türkişlerin siyasi hakimiyetlerini sonlandırdılar.

11) KARLUKLAR

Bu Türk boyu da, Göktürklere bağlı yaşarken sık sık İsyan eyliyordu. Hatta Uygurlar ve Basmıllar ile birlikte Göktürk Devleti'nin siyasi hakimiyetlerinin sonlandırılmasında önemli rolleri vardır. 

Ötüken bölgesinde 745 yılından sonra Uygurlar hakimiyetlerini kurunca, Karluklar onlarla da geçinemediler ve batıya göç eylediler. Karlıklar daha çok yerleşik bir hayat sürmüşlerdir. İlk Müslüman Türk olan Türk topluluklarındandırlar.

Karlukların,  ilk Müslüman Türk devleti olan Karahanlıların kurulmasında çok önemli rolleri vardır.

12) MACARLAR

Macarlar, Asya kavimleri olan Fin-Ugor'lardandır. Bunlar önceleri Ural Dağları ile İdil nehri arasındaki bölgelerde yaşamaktaydılar. 700 yıllarından itibaren Ugor kısmı daha güneye ulaşarak Türkler arasına yerleşti. Hazar Devleti zamanında 400 yıl kadar Türklerle birlikte yaşayan bu kavimler Türklerle kaynaştılar. Böylece oluşan topluma Macarlar dendi. Macarların ilk bilinen hükümdarı Arpad'dır. 

Macarlar, bugün yaşadıkları Macaristan'a

896 yılları itibariyle ulaşıp yerleştiler. Burada bir devket kurdular. 1000 yıllarında Hristiyanlaştılar.

Günümüzde Macarlar, devletletlerinin isimlerini Hungaria olarak belirlemişkerdir.

13) PEÇENEKLER

Peçenekler, Göktürk Devleti'ne bağlı bir şekilde Balkaş Gölü dolaylarında yaşamaktaydılar. 860 yıllarından itibaren Macarları bulundukları yerden uzaklaştırıp Don Nehri civarına yerleştiler. Slavlarla savaştılar. Bizans İmparatorluğu ile iyi münasebetler kurdular. Bizans hakimiyetini kabul eyleyen Peçenekler zamanla bir hayli kalabalıklaştılar. Bizanslılar onları Selçuklu Türklerine karşı savaştırmayı düşünüyordu. 1071 yılında Malazgirt Savaşı sırasında Bizans ordusunda Peçenek  askerleri de vardı. Lakin bunlar karşılarındaki ordunun soydaşları olduğunu öğrenince Selçuklulara katıldılar. Malazgirt Zaferininin kazanılmasına katkıda bulundular.

Peçenekler, 1091 yılında Meriç vadisinde İstanbul'un fethi için hazırlıklarda bulunurken, Kumanların baskınına uğradı. Kumanlar tarafından çok önemli bir kısmı telef eylendi.

14) KUMANLAR

Kuman Türkleri Türkler arasında sarışın mavi gözlü uzun boylu ve güzel görünüşlü olmaları ile tanınırlardı. Zaten isimleri olan kuman da sarışın yahut da Solgun mânasındaydı. 

Kıpçaklar (Kumanlar), Batı Göktürk bölgesinde yaşamaktaydılar. Bu topluluklar Balkaş Gölü ile İrtiş Nehri civarlarında yaşarlarken, zamanla batıya yöneldiler. 1030 yıllarında İdil Nehri boylarında görülen Kumanlar ( Kıpçaklar), Karadeniz'in kuzeyinde de hakimiyetlerini sağladılar. Slavlarla savaştılar. Zaman zaman balkanlara ve Macaristan'a kadar akınlarda bulundular. Moğol İmparatorluğu'nun kuruluşuna kadar Karadeniz'in yüzeyinde hakimdiler.  1239 yılında Moğollardan Batuhan tarafından ülkeleri zapt eylendi. Bu sebeple, bir kısmı Macaristan'a doğru ilerlerken, bir kısmı da İdil Nehri'nin kuzeyine doğru yöneldiler.

15) UZLAR (OĞUZLAR)

Türklerin en kalabalık boylarından Oğuzların bir kısmı Karadeniz'in kuzeyine doğru yöneldiler, daha sonra Balkanlarda göründüler. İşte bu Oğuzlara Uz denilmiştir.

Uzlar 860 yıllarında İdil Nehri'ni aşarak Karadeniz'in kuzeyine ulaştılar.

1065 yılında da Tuna Nehri'ni geçen Uzlar,  Makedonya ve Trakya'da ve hatta Mora Yarımadası'nda bile göründüler. Bizanslılarla, bu bölgedeki slav kavimleriyle ve yine kendilerinden önce bölgeye ulaşmış bulunan Peçenek Türkleriyle savaştılar. Ne var ki  Uzlar Balkanlarda tutunamadılar. Peçeneklere yenilince  Macaristan'a doğru ilerlediler. 1071 Malazgirt Savaşı'nda Bizans ordusununda Uzlar da vardı. Bunlar da karşılarında Turklerin bulunduğunu öğrenince, savaş sırasında Selçuklular tarafına geçtiler. Malazgirt zaferinin kazanılmasına da önemli katkılarda bulundular.

Özetleyen:  Durdu Şahin

Kaynak:

Veli Şirin, Tarih Lise 1, s. 93-121, Milsan A.Ş. 1990