Çok değil, bundan yarım asır önce insanlarımız, genelde sade bir hayat yaşarlardı. Bazı insanlar, alış-verişlerinde file kullandıkları halde, bazı insanlar da “Göz hakkı olur” veya “Canı çeker alamaz” düşüncesiyle file kullanmaz, kesekağıdı veya torba kullanırdı. Çoğu insan, “Kabahat gizli” veya “hayır gizli” düşüncesiyle işledikleri günahları ve sevapları söylemez ve  günümüzde olduğu gibi kişisel davranışlar, sosyal medya vasıtasıyla topluma teşhir edilmezdi. Bunlar benim şahit olduklarım, bir de şahit olmadığım halde  duyduklarım ve  okuduklarım var.  Mesela yardımların gizlice verildiği ve bazı  mekanlara “Sadaka taşı” konulduğu bilgisi, bunlar arasında  yer alır.

Sadaka taşı, maziden intikal eden  bir yardımlaşma şekliydi ve  genellikle cami, çarşı, hastane vb. yerlerde ihtiyaç sahiplerinin alabilmeleri için para bırakılan özel bir taşın  adıydı.  Bu içi oyuk bir taştan ibaretti.  İnsanlar, karanlıkta, özellikle sabah ve yatsı namazlarına gidip gelirken bu oyuklara madeni paralar bırakırdı. İhtiyaç sahibi kişiler, ihtiyaçları kadar para alır, daha fazlasını almaz, başka ihtiyaç sahiplerini de düşünürlerdi.  Dolaysıyla veren de alan da birbirini görmez ve tanımazdı.  Günümüzde ise  bu geleneğin unutulduğu ve bunun yerine Batı’da uygulanan “askıda kahve” anlayışından esinlenerek  bazı semtlerde “askıda ekmek” uygulamasına  geçildiği görülüyor.

Özünde verenin kibrini kırma, alanın ise onurunu koruma amacını taşıyan  bu uygulamanın, “Sadakaları açıktan verirseniz, bu güzel bir şeydir. (Fakat) onları fakirlere gizlice verirseniz, sizin için daha hayırlı olur.” [1] Ayeti ile,

“Ey inananlar! Malını insanlara gösteriş olsun diye dağıtan, Allah’a ve ahiret gününe inanmayan kimse gibi, sadakalarınızı insanların başlarına kakarak ve onları inciterek boşa çıkarmayınız. Gösteriş için yardım yapanın durumu, üzerinde az bir toprak bulunan bir kayanın durumu gibidir. Nasıl ki, üzerine bir sağanak yağmur yağınca toprağı gidip geriye çıplak bir taş kalırsa, aynı şekilde onların elde ettikleri kazançlarından da geriye bir şey kalmaz. Allah inkârcı bir toplumu [kavm] doğru yola eriştirmez.” [2] ayetinden   ve  Peygamberimizin, “(Allah’ın kıyamet gününde kendi gölgesi altında gölgelendireceği yedi sınıftan altıncısı) sol elinin verdiğini sağ eli duymayacak şekilde gizlice sadaka veren kimsedir” [3] sözünden esinlendiği anlaşılıyor.

Bununla birlikte, “Sadakaları açıktan verirseniz, bu güzel” ayetinden gösteriş amacı  taşımayan ve yardım edilenin  onurunu koruyan  bir davranışla verilen, ayrıca başkalarını teşvik amacını  güden  açık yardımlarda ise bir sakınca olmadığı anlaşılıyor.  Zira gösteriş amaçlı yapılan ibadetler, “Onlar gösterişte bulunurlar“ [4] ayeti ile kınanıyor ve yasaklanıyor. Bu da ibadetlerdeki ihlas ve samimiyetin önemini, değerini gösteriyor. “Ameller niyete  göredir” [5] hadisi de  bu samimiyetin ve ihlasın gerekliliğini ifade ediyor.

He ne kadar görsel ibadetler, bir dindarlık göstergesi olsa da kişinin samimiyet ve samimiyetsizliğini göstermemektedir. Zira ihlaslı bir ibadeti de, ihlaslı olmayan bir ibadeti de ancak  Allah bilir, O’ndan başka kimse bilemez. Nitekim Hz. Peygamber’in “Allah, sizin görünüşünüze ve mallarınıza bakmaz,  fakat kalplerinize ve işlerinize bakar” [6] sözü de buna işarete eder.

Bu nedenle  Müslüman’ın dinî hayatından  ihlas ve ahlak çıkartıldığında geriye sadece ritüel, şekilcilik, bir diğer ifade ile ruhsuz bir beden gibi, ahlaksız bir dindarlık görüntüsü kalıyor. Bu da ruhsuz bir namazın jimnastikten; ruhsuz bir orucun aç kalmaktan ibaret oluşuna benziyor.  Dolayısıyla şekil, ancak  ihlas ve  ahlakla bir anlam ifade ediyor, zira özden yoksun bir şekil, bazı formalitelerin yerine getirildiği bir davranış tarzından öte bir anlam ifade etmiyor.  Nitekim Kur’an, gösterişçi dindarlığa Müşriklerin Kabe’de yaptıkları dua, tavaf ve kıldıkları bir tür namazı örnek olarak  vermekte  ve Mekkeli müşriklerin bu tür ibadetlerini  gösterişe dönüştürdüklerini  açıklamaktadır.[7]

Günümüzde ortaya çıkan gösterişçi dindarlık ise  o günkü gösterişçi dindarlıktan  çok daha  farklı bir mahiyet arz ediyor.  Bu da gösterişin sosyal medya vasıtasıyla yerel boyuttan evrensel boyuta taşınarak “beğeni” duygusuna alet edilmiş olmasıdır. Neden insanlar.  kendilerini gösterme  ihtiyacı hissederler ve  böyle bir  gayretin içinde olurlar?

Basit gözlemlerden ve edinilen tecrübelerden anlaşıldığı kadarıyla insanların toplum içinde  itibar kazanma, beğenilme ve onaylanma  arzularına mahkum oluşları, iki yüzlülüğün sebepleri arasında  yer alıyor. Zira saçının rengini, boyunu, işini, anne-babasını vs. daha pek çok şeyi beğenmeyen, buna rağmen kendisini başkalarına  beğendirme  ve sevdirme  çabası içinde olan insanların,  beğenilme ve  takdir edilme  arzuları,  her halde onları   gösterişçi   bir dindarlık  anlayışına yönlendiriyor. Dolayısıyla  da bu  insanlar, kendileri  olmak yerine, sevgisini almak ve beğenisini kazanmak istediği kişilerin, istek ve arzuları  doğrultusunda  maskeli  bir hayat tarzını yaşıyor.  Diğer bir ifade ile iki yüzlü davranmak, kendisini sevmeyen, kendisiyle barışık olmayan  ve özgüveni  yeterince gelişmeyen insanların baş vurdukları  bir yöntem oluyor.  Böyle insanlar, taktıkları maskelerin adedince  farklı kişiliklere bürünüyorlar ve  asla kendileri olamıyorlar. Zira başkalarının gözünde değer kazanma duygusu ve çabası, insanı benliğinden  ve kendi özünden uzaklaştırarak gösterişin, tüketimin ve hazzın girdabına sürüklüyor.

Sosyoloji, bunun izahını şöyle yapıyor: “Gösterişçi dindarlığın oluşması ve gelişiminde çeşitli sosyal nedenlerin rol oynadığı söylenebilir. Bu çerçevede örneğin imaj ve gösteri, moda ve kıyafet, biçime ve niceliğe önem verme, farklılıkları kabul etmeme, baskı, kınama, korku, dışlanma, tutuculuk, meşrûluk, kimlik bunalımı, damgalanma, ödül ve ceza, manipülasyon, sosyal kontrolün etkisizliği, güvensiz ortam, sosyal tabaka ve statü, güçlenme endişesi, kabul edilmeme korkusu, uyum problemi, anomi ve yabancılaşma, sosyal değişim vs. gösterişçi dindarlığın sosyal nedenleri olarak zikredilebilir” [8] Bir psikiyatrist olan Nevzat Tarhan ise,  bunu şöyle  açıklıyor:

“Gösteriş tutkunu olmak bir psikolojik, patolojik bir savunma mekanizmasıdır, psikolojik olarak. Sağlıklı olmayan patolojik savunma mekanizmasıdır. Yani sahte bir rahatlık sağlar. O anda alkış sağlar. Fakat bir müddet sonra kişide sahte bir kişilik oluşur. Devamlı gösterişle beslenmeye başlar. İlgiyi kaybettiği anda depresyona girer bu kişiler.” [9]

Hz. Peygamber ise “dinin samimiyet” [10] ve “amellerin niyetlere bağlı olduğunu” [11] dolayısıyla  ibadetlerimiz başta olmak üzere  bütün davranışlarımızda  ihlaslı ve samimi olmamızı öğütlüyor. İhlas, “İbadet ve iyilikleri riyadan ve çıkar kaygılarından arındırıp sadece Allah için yapmak” anlamına geliyor. Bir diğer ifade ile  ihlas, şirk ve riyadan, bâtıl inançlardan, kötü duygulardan, çıkar hesaplarından ve genel manada gösteriş arzusundan kalbi temizlemeyi, her türlü hayırlı faaliyete iyi niyetle yönelmeyi ve her durumda yalnızca Allah’ın rızasını gözetmeyi ifade ediyor. Riya ise böyle  bir  ihlas ve samimiyete sahip olmadığı halde insanın,  kendisini böyle göstermesi olarak biliniyor.

Her şeyden önce riyakarlığın, gösterişin, hedonizmin, huzursuzluğun, terörün, yapaylıkların, sahte ilişkilerin yaygınlaştığı ve evrenselleştiği günümüzde insanlığın, gösterişten uzak Kur’an’ın ruhuna ve özüne uygun  bir yaşam tarzına ve samimi dindarlığa  ihtiyacı bulunuyor.   Bu nedenle Müslümanların, birey, grup ve cemaat reklamlarından; imaj, güç ve gösterilerinden  bir an önce vaz geçip doğruluk, sahicilik ve samimiyete dayalı nitelikli dinî tutum ve davranışlara yönelmeleri gerekiyor.

Talebelik yıllarım, hep yurtlarda geçti. Orta öğretimde kaldığım yurda gelen yardımları  dağıtan  bir ambar  memuru vardı. Babacan tavırlarıyla herkesi memnun etmeye çalışırdı. Bu nedenle de herkes onu çok severdi.  Ancak o, gelen yardımları  herkese vermez, belirlediği öğrencilere verirdi. Bazı arkadaşlarımıza hiç yardım etmez, bazılarına az, bazılarına daha fazla yardım ederdi. Ben hiç yardım almayanlar arasındaydım. Bir defasında fazla yardım alan arkadaşıma, “Sen nasıl yardım alıyorsun?” dedim. O da bana “Bir tatlı ısmarlarsan söylerim.” dedi. Ben de ısmarlamıştım.

İşin sırrını şöyle açıkladı: Ambar memuru, namaza geldiğinde sağında ya da solunda bulunan arkadaşlarımızı yanına çağırır, onlara yardım edermiş. Bunu hemen hemen herkes bildiği hâlde ben bilmiyordum. Böylece ben de öğrenmiş oldum.  Ambar memurunun, cemaatle namaz kılmaya gelmesini bekler oldum. Benim gibi bekleyenler de olduğu için sıra bana ancak bir aya yakın bir çabamdan sonra gelebildi. Beni sağında görünce çağırdı. Odasına gittim. Neye ihtiyacım olduğunu sordu. Ben de ayakkabıya dedim. Ayakkabı numaram 39 veya 40 idi. Giydiğim hiçbir ayakkabı ayağıma uygun değildi. En küçüğü 41 numara idi ve o da ayağıma bol geliyordu. Üzüldüğümü görünce bana bir kart verdi ve tarif ettiği yere gitmemi söyledi.

Tarif ettiği yer, Edirnekapı istikametinden Fatih parkına bakan kısımda kısmen yer altındaki bir ayakkabı dükkânıydı. Önce vitrine baktım; altı kauçuk, kahverengi bir ayakkabıyı gözüme kestirdim. İçeri girdim ve kartı verdim. Dükkân sahibi kartı alınca beğendiğim bir ayakkabı olup olmadığını sordu. Ben de vitrindeki o kahverengi ayakkabıyı gösterdim. O da vitrinden o ayakkabıyı aldı ve bana verdi. Giydim, tam ayağıma göreydi. Bana “Beğendin mi?” dedi. Ben de “Evet.” dedim. “Öyleyse güle gülle kullan.” diyerek beni yolcu etti.

Böyle güzel bir ayakkabıya sahip olduğum için çok mutluydum. Ama bu mutluluğum uzun sürmedi. Bir gece yastığa başımı koyduğumda vicdanımla baş başa kalmıştım. Kendi kendime “Celal sen bir aya yakın kıldığın namazları Allah için mi yoksa ayakkabı için mi kıldın?” dedim. Bu soru beni çok rahatsız etti. Uykularım kaçtı. Uzun süre uyuyamadım. Ne sağa ne de sola dönebiliyordum. Zira ranza gıcırdıyordu. Kimseyi de rahatsız etmek istemiyordum. O gece karar verdim. Ayakkabı için kıldığım o namazları kaza edecektim. Karar verdim ve onu da uyguladım. Sanırım on beş-yirmi gün kadar o namazları tekrar kıldım. Ama sonunu da getiremedim. Belki de bu süre içinde kıldığım namazlar vicdanımı biraz olsun rahatlatmıştı.[12]